‘Sinds mijn vrouw me er een paar jaar geleden op wees, lees ik bewust meer schrijfsters. Toch raad ik hier het werk van een man aan omdat ik er direct verslaafd aan was. Eens je in de boeken van Hans Fallada begint, kun je ze niet meer wegleggen, vind ik – zo schoon zijn ze. Ze gaan over de struikelende mens, die vecht met de drank, de waanzin of andere kwelduivels, en die tegelijk iets van goesting voor dit bestaan blijft opbrengen. Dat raakt me elke keer.
In Alleen in Berlijn gaat het over de kern van iets in mij, hetgeen waarover mijn lievelingsboeken altijd gaan: opstand tegen alles wat vastzit. In deze roman is dat verzet zelfs heel poëtisch, want de hoofdpersonages, het oudere koppel Anna en Otto, rouwen om hun zoon die in het begin van de Tweede Wereldoorlog sneuvelde en ze klagen het regime van de Führer aan in postkaartjes die ze maken. Daarop schrijven ze telkens een simpele zin als “Hitler liegt” en die laten ze dan achter in trappenhuizen van gebouwen of woonblokken in hun Berlijnse volkswijk. Geen grootschalige actie dus, en toch komt het bij het regime enorm binnen. Het gerechtsapparaat begint als een zot te zoeken naar wat volgens hen een ondergronds netwerk is, terwijl het maar twee simpele, treurende burgers betreft. Dat is zo mooi!
Het boek gaf me bovendien een blik van binnenuit op een hoofdstuk in de geschiedenis dat ik niet zo goed kende: het leven in Duitsland onder het nazisme. Al lezend kom je erachter dat er uiteraard veel maffe, rare mensen aan het werk waren, maar dat lang niet alle Duitsers slecht waren. Er was ook veel onderdrukking binnen de eigen bevolking. Die zin voor nuance en mededogen doet me denken aan Primo Levi, die met Is dit een mens? en Het respijt al even ongelooflijke boeken over die Tweede Wereldoorlog schreef. Zijn verslag van zijn verblijf in Auschwitz toont dat er uiteraard egoïsme was – mensen wilden overleven – maar zeker ook medemenselijkheid en liefde.
Blijkbaar zou Levi Alleen in Berlijn “de beste roman ooit over het Duitse verzet” genoemd hebben. Ik geloof hem, en ben direct vier, vijf andere boeken van Fallada gaan lezen. In zijn biografie ontdekte ik dat hij zelf leed onder het fascisme en veel demonen te bevechten had. In het krankzinnigengesticht waar hij een tijd zat, schreef hij zijn leven en alle mistoestanden neer, maar zo extreem klein dat de bewakers het niet doorhadden. Gelukkig was er die taal om hem de verschrikkingen onder woorden te helpen brengen. Voor Fallada zelf, maar ook voor ons die dankzij zijn boeken de wereld weer iets beter begrijpen en kunnen proberen bij te sturen.’
Opgetekend door Katrien Steyaert voor dasKULTURforum Antwerpen.
